ÇOCUK EDEBİYATI ve MEDYA DERS NOTLARI (3)

Çocuk Yayınlarında Bulunması Gereken Özellikler

MEDYA OKURYAZARLIĞI 

Medya; kitap, gazete, dergi, bilgisayar, televizyon, internet, video oyunları, müzik, film, CD-ROM, DVD, çağrı cihazları, cep telefonları, billboardlar olarak tanımlanabilir

•  Bilgiyi transfer eden basılı, elektronik ve dijital her şey bu tanıma dâhil edilebilir.
• Yapılan bir araştırmada bireylerin medya ile etkileşiminde en çok internet (%40), televizyon (%39) ve gazetenin (%8) öne çıktığı ortaya konulmuştur. 
•  Okuryazarlık kavramı, çeşitli metin ve sanat yapılarını okuma, yorumlama, üretme bilgi ve becerisi ile bir kültür ve topluma tam anlamıyla katılabilme kapasitesi ve entelektüel becerileri kazanmayı içerir
• Medya okuryazarlığı; bilgiye erişim, analiz, değerlendirme ve yaratma yeteneğini elde etmeyi amaçlar

Medya Okuryazarlığının Özellikleri 

• Medya iletilerinin hepsi kurgulanmıştır
• Medya iletileri belli kurallar çerçevesinde kendine özgü yaratıcı bir dil kullanmaktadır.
• Aynı ileti, farklı insanlar tarafından farklı algılanabilir
• Medyada değerler ve bakış açıları örtüktür
• Medya iletileri, iktidar ve ticari kazanç amacıyla oluşturulur

• Bu amaçlar doğrultusunda çocukların kazanımları ise şu şekildedir: • Televizyon programlarını izlerler ve programdaki hikâyenin gerçek mi yoksa senaryo mu olup olmadığını belirleyebilirler. • Film sahnelerini ve sahne kesimlerini tanımlayabilirler; filmin kesilen sahnelerini ayırt edebilirler. • Video grafikleri, bilgisayar grafikleri gibi çeşitli türdeki animasyonları açıklayabilirler. • Sadece filmi özetleyerek değil, yönetmenin resimleri filme işlemesini, kesmeleri, diyalogları, sesleri, fikirleri değerlendirerek filmi eleştirebilirler. • Programların senaryolarını değerlendirebilirler

Medya Okuryazarlığı Eğitimi İle Öğrencilere Kazandırılmak İstenen Değerler • Özel yaşamın gizliliğine saygı • Estetik duyarlılık • Dürüstlük • Sorumluluk • Etik kurallara bağlılık • Farklılıklara saygı duyma • Kültürel mirası yaşatmaya duyarlılık • Aile içi iletişime önem verme • Bilinçli tüketim • Toplumsal hayata aktif katılım • Bilimsellik • Eşitlik • Yardımlaşma • Dayanışma • Paylaşma

ÇOCUK YAYINLARINDA BULUNMASI GEREKEN ÖZELLİKLER Çocuk yayınları basılı (çocuk kitapları, çocuklar için hazırlanmış süreli yayınlar), sesli ve görüntülü yayınlar olmak üzere iki başlık altında ele alınabilir. Okul öncesi dönemi çocuk edebiyatının genel hedeflerini şöyle sıralayabiliriz: • Çocukların; güven, sevgi, sevilme, sevme, öğrenme, bir gruba ait olma, oyun, değişiklik ve estetik gibi ruhsal ihtiyaçlarını karşılamak • Çocukların değişik yaşlarda ihtiyaç duydukları konuları göz önüne almak • Çocukların alıcı ve ifade edici dil gelişimlerine katkıda bulunmak • Çocuğun algı gelişimini desteklemek ( Görsel, işitsel, dokunsal algı vb.) • Çocukların sosyal ve duygusal gelişimlerini desteklemek • Çocukların zihinsel gelişimlerine katkıda bulunurken kavram gelişimini desteklemek • Çocuğa ilk kitap sevgisini aşılamak

• Çocuğa ilk edebî ve estetik değerleri vermek • Çocukları yaşam gerçeklerine hazırlamak • Çocukların yaratıcı güçlerini harekete geçirmek • Dinleme yeteneğini geliştirmek • Eleştiri yeteneğini geliştirmek • Kitabın bilgi ve eğlence kaynağı olduğunu öğretebilmek • “İyi çocuk kitabı” kavramını verilen uygun örneklerle kazandırmak • Çocuk kitaplarının türlerini tanıtmak • Çocuklara uygun fiziksel özelliklerde kitaplar sunmak • Hikâye ve masalları; kitap, renkli resimler, kukla, gölge oyunu, pandomim, çubuk figürler sembolleri gibi yöntemlerle anlatabilmek • Çocuklara uygulanan eğitim programlarını destekleyici özelliklere sahip kitaplar verebilme

OKUL ÖNCESİ EĞİTİMDE KULLANILAN BASILI YAYINLARIN BİÇİM VE İÇERİK ÖZELLİKLERİ

 0-6 yaş okul öncesi dönemi çocuklarının eğitiminde kullanılan yayınlar; basılı ve görsel yayınlar olmak üzere iki bölümde incelenir.

Alfabe kitapları: Edebî olmayan kitaplardır. Sadece alfabeyi öğretmek maksadıyla hazırlanırlar.

Sayı kitapları/kartları: Kartondan, mukavvadan, tahtadan sayılarla çocuklara sayı kavramını öğretmek amacıyla hazırlanan kitaplardır. Okul öncesi çocukları için nesne sayısının 10’dan fazla olmamasına özen gösterilir.. Bu tür kitaplarda, çocukların özellikle standart olmayan ölçü birimleri (ayak, kalem, kürdan, kitap vb.) kullanarak doğal ölçme çalışmaları yapmalarına özen gösterilir. Sayı kitapları/kartları; ilişki kurma, eşleştirme, gruplama, örüntü oluşturma, sıralama, sayma, toplama, çıkarma, geometrik şekilleri (sembolleri) tanıma ve grafik hazırlama çalışmaları yapmak amacıyla hazırlandıkları için matematiğin en temel etkinliklerini içerirler.

Kavram kitapları:(renkler, şekiller, sayılar, çizgiler; duygular, zıt kavramlar

mekân ve zaman bildiren kavramlar): Kavram, nesne veya olayların ortak özelliğini

simgeleyebilen içsel bir süreçtir. Bu simgelemeler bir sözcük/sözcük grubu veya bir

isimle yapılır. Kavramlar, soyut veya somut olabilir. Çocukta kavram gelişimi

somuttan soyuta doğru ilerler.

Yazısız kitaplar: Bu tür kitaplar, çocuğa resmi okumayı ve anlamlandırmayı öğretmek maksadıyla hazırlanır. Resimlerde belli bir tema işlenir. Bir sayfadan diğer sayfaya geçerken tema üzerinde yoğunlaşan çizgiler, çocuğun ana fikri anlamasına ve anlatmasına yardım eder.Yazısız kitabı, öyküyü bilmeyen çocuklara okutmak gerekir ki, çocuk resmi okuyabilsin ve yaratıcılığını ortaya koyabilsin

.

Waterloo Üniversitesinde yapılan bir çalışmaya göre bu tür kitaplar sayesinde 18-25 aylık çocukların daha karmaşık cümle yapılarını duyduğunu gösterdi. Araştırmayı yapan Daniela O’neil, ebeveynlerin genellikle yazı içermeyen resimli kitapların “gerçek okuma” sayılmadığını ya da sadece eğlence niteliği taşıdığını düşündüğünü belirtir. 

Yazısız Resimli Kitabın Amacı: Bu kitap çocuğun anlatım gücünü geliştirmek ve güçlendirmek için yazısız olarak hazırlanmıştır

Okumaya başlama kitapları: Okumaya henüz başlamış çocukların okuma becerilerini adım adım geliştirmek için hazırlanan kitaplardır. Bu tür kitaplarda basit cümlelerden gitgide daha uzun cümle ve paragraflara doğru ilerleyen metinler, özgün ve kaliteli görsel ögelerle desteklenirler.

Resimli çocuk kitapları: Edebiyat ve sanat eğitimi başlangıçta ancak görsel illüstrasyonlar (resimleme) aracılığıyla verilebilir. İllüstrasyon, verilmek istenen mesajı en kısa yolla anlatan görsel iletişim yöntemlerinin tamamına verilen isimdir. Bu nedenle yazılı veya yazısız olarak hazırlanan çocuk kitabı illüstrasyonları özellikle okul öncesi ve okul dönemi çocukları için vazgeçilmez materyallerdir. 

Masal kitapları illüstrasyonları, çocuklara sosyal dünya hakkında bilgi verir. 0-6 yaş çocuklarının okuma yazma bilmediği düşünüldüğünde, yazıyla aktarılan tüm hikâyeler görsel olarak çocuğa verilir. Bu nedenle illüstrasyonlar okul öncesi çocukları için, sosyal ve kültürel zekâlarının oluşmasında önemli bir yere sahiptir. 

Resimli çocuk kitaplarının şekil özellikleri • İki yaşa kadar çocukların ellerine verilen kitaplar kolay tutabilme, sahip olabilme ve benim diyebilmeleri için küçük boyutta olmalıdır. • Kapak albenili olmalı; kitap kapağındaki renkler, konuya uygun olarak seçilmeli ve ilgi çekici olmalıdır. • Kitabın çocuğun elinde bozulmaması için cildinin sağlam olması gerekir. • Kitabın satırlarında belli bir oranda aralık ve sayfa kenarlarında boşluklar bulunmalıdır. • Harf büyüklüğü çocuğun yaşına ve gelişim düzeyine uygun olmalıdır. • Tek özneli, çocuğun anlayabileceği nitelikte basit cümleler kullanılmalıdır. • Öyküdeki ayrıntılar resimde de olmalı, metin resim bütünlüğü sağlanmalıdır. Resimler hareket ve duyguyu yansıtabilmelidir.

Resimli çocuk kitaplarının içerik özellikleri • Karakterler; çocuk, yetişkin, gerçek ya da kişilik verilmiş hayvan, makine ya da eşyalar olabilir. • Öyküdeki yeni kelimeler, çocuğun yaş ve kavram düzeyine uygun olmalıdır. • Ses tekrarları içeren kelimeler bulunmalıdır. • Öykü aniden kesilmemeli, olumlu bir sonla bitmelidir. • Çocukları korkutacak (öcü, canavar gibi) ifadeler kullanılmamalı, hayal dünyalarını olumsuz etkileyebilecek anlatımlara yer verilmemelidir.

Yaşlara Göre Çocuklar ve Resimli Çocuk Kitaplarının Özellikleri Üç-dört yaş döneminde çocuğun duygusal gelişimi: Kendini kontrol edebilmeye başlar, bazı hayal kırıklıklarının üstesinden gelebilir. Daha esnek olmayı ve alternatifleri kabul etmeyi öğrenir. Sürprizlerden ve beklenmedik uyarılardan hoşlanır. Mizah duygusu gelişir. Otonominin gelişmesi için yetişkinin desteğine ihtiyaç vardır. Duyguların açık bir dille ifade edilmesi, duygusal gelişim açısından önemlidir. Karanlıktan, yalnız kalmaktan ve garip, bilinmeyen ortamlardan korkar.

Üç-dört yaş döneminde değerler: Yakın çevresindeki yetişkinlerden toplumsal değer ve roller ile doğruyu ve yanlışı ayırt etmeyi öğrenir. Ana babadan ayrılmayı ve bağımsızca hareket edebilmeyi öğrenir.

Üç-dört yaş döneminde dil gelişimi: Dil kullanımında yaşıtlarından farklı olabilir, eğer kabul görüyorsa daha akıcı konuşur. Soyut ve fonksiyonel kelimeler kullanır. Kelime dağarcığı hızla artar, konuşmaktan hoşlanır. 4-6 sözcükten oluşan cümleler kurabilir. Duygularını açıklamak için sözcükleri kullanmaya başlar. Sesler ve kelimeler sık sık tekrar edilir.Kendi ismini söyler

Beş-yedi yaş döneminde çocuğun duygusal gelişimi: Korku, hoşlanma, duygusallık, öfke, utangaçlık, kıskançlık gibi duygularını özgürce ve genelde uç noktalarda ifade ederler. Anne-babadan ayrılma durumunda daha kabul edici verahat bir tutum gösterirler

Mizah duygusu anlamsız sözcükler, pratik şakalar ve şaşırtıcı sorularla ifade edilir

Beş-yedi yaş döneminde değerler: Görev sorumluluğunu kazanmıştır ve başarılı olmanın önemini anlar. Bilinçli bir şekilde davranmaya başlar.Bazı kurallar olduğunu kabul etmeye başlar, ama bu kuralların arkasında yatan prensipleri anlayamaz.

Beş-yedi yaş döneminde kişilik gelişimi: Yetişkin ve çocuk dünyası arasındaki farklılıkları ayırt eder. 

 Günlük yaşam için gerekli olan pratik bilgiyi elde eder. Gecikmiş bir başarı için hemen ödüllendirilmeyi beklemekten vazgeçer

Beş-yedi yaş döneminde düşünce gelişimi: Hayal ve gerçek dünyasını daha net bir şekilde ayırt eder. 7 yaşında dikkat süresi önemli ölçüde genişler, dikkatini başka yöne çevirebilir. Hafızası somut olgular (numara, harf gibi) açısından oldukça iyidir. Yargılama yapabilmesi ve karar verebilmesi için uzun süreye ihtiyaç duyar

Beş-yedi yaş döneminde düşünce gelişimi: Sözcükler ve resimlerin gerçek objeleri temsil ettiğini öğrenir. Bugün ve geçmiş olaylarla ilgili öykülere ilgi gösterir. Kelime hazinesindeki somut kelimelerin sayısı daha fazladırr. Anlama kabiliyeti, konuşma kabiliyetine nazaran daha gelişmiştir.

Benzerlikleri ve zıtlıkları kelimelerle ifade edebilirler.

Sekiz-on yaş dönemde duygusal gelişim: Diğer insanların duygularına olumlu veya olumsuz bir şekilde tepki verirler. Eleştirilme ve alay edilme konusunda hassastırlar. Yetişkinlerle sıcak, arkadaşça ilişkiler kurmaya çalışırlar.Endişelenme daha fazladır.

Sekiz-on yaş dönemde değerler: Tutumları, sosyal değerleri ve inanç sistemlerini sorgular ve test ederler; bu da duygusal çatışmaya yol açabilir.Kuralların sebeplerini anlarlar ve davranışlarını bu kurallara göre ayarlarlar. Kendi davranışlarını değerlendirmeye başlar,

Kitap Okurken Dikkat Edilecek Hususlar • Öykünün tamamının okunması önemlidir. Çocuklarla yakın temas hâlinde, ona sarılarak oturulmalı ve kitap öylece okunmalıdır. • Öykünün akışına uygun ses tonu ayarlanmalı, seslendirmede yapay ve abartılı yaklaşımlardan kaçınılmalıdır. • Kitabın sayfaları çocukla birlikte çevrilmeli ve kitap baştan sona çocuklara resimleri göstererek yavaş yavaş okunmalıdır. • Öykünün kapak resmine bakarak “Öykünün ismi sence ne olabilir?” diye sorulmalıdır (Bu soru, çocukta kapağa bakarak konuyu tahmin etme yeteneğini geliştirir.). • Kitap ikinci defa okunurken merak uyandıran kısımlara gelindiğinde “Şimdi sence ne olacak?” diye sorulmalıdır (Bu soru çocukta olay örgüsünü, sebep-sonuç ilişkilerini anlamaya dönük bir sorudur.). • Öyküyü okuduktan sonra öyküde geçen olay ve öykü kahramanları ile ilgili öyküyü hatırlamasına yönelik sorular sorulabilir: “Ahmet arkadaşının topunu bulamayınca ne yaptı? Annesi Ahmet’e ne söyledi?” gibi (Bu sorular, öyküyü hatırlayıp hatırlamadığını tespit etmek amacıyla sorulur.). • Öykü gelişme bölümünde kesilir ve “Sonra ne oldu?” sorusu sorularak çocuğun öyküyü tamamlaması istenebilir (Bu soru, öykünün sonunu tahmin etmeye dönüktür.)